Kralj Aleksandar Karađorđević Ujedinitelj, vladar koji je predvodio Srbiju u pobedonosnim borbama od 1912. do 1918. u oba balkanska i Prvom svetskom ratu, čija je kruna bilo stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije, ubijen je 9. oktobra 1934. pre 90 godina.
Iz Prvog svetskog rata Aleksandar Karađorđević, tada regent prestolonaslednik, izašao je kao ratni zapovednik ovenčan slavom i izuzetnim međunarodnim ugledom.
Kao rezultat ratnih pobeda, 1. decembra 1918. regent Aleksandar je u Beogradu, u palati Krsmanović, na Terazijama, njegovoj privremenoj rezidenciji, proglasio stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Vidovdanskim Ustavom 1921. korišćen je naziv Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, da bi 1929. zemlja bila preimenovana u Kraljevina Jugoslavija.
Aleksandar Karađorđević rođen je 16. decembra 1888. godine, gledano po gregorijanskom kalendaru, kao drugorođeni sin kneza Petra I Karađorđevića, potonjeg kralja, i Ljubice, Zorke, rođene Petrović. Sin kneza Aleksandra koji je vladao Srbijom od 1842. do 1858, unuk vožda Karađorđa, knez Petar, iako rođen u Beogradu 1844. godine, od 1858. do Majskog prevrata 1903, nalazio se u emigraciji. Srbijom je vladala dinastija Obrenović.
Pošto su kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga ubijeni u Majskom prevratu, maja/juna 1903. na presto Srbije doveden je knez Petar Karađorđević, krunisan za kralja septembra 1904.
Taj događaj označio je suštinsku promenu, ne samo u unutrašnjoj politici Srbije. Pokazaće se vremenom da je to bio i početni momenat nove orjentacije zemlje. Isto tako, stil vladavine je potpuno promenjen. U vreme Obrenovića, i kralj Aleksandar, a pogotovo kralj Milan, negovali su manire uglavnom uobičajene za onovremene evropske dvorove. Postojala je vidna nedodirljivost kraljevskog doma, odeljenost od stvarnosti zemlje, izvesna teatralnost i udaljenost.
Novi vladar Srbije, kralj Petar I Karađorđević, bio je naprotiv narodski vladar, skroman, štedljiv, sasvim nepretenciozan. Manirima je više ličio na vojnika nego na ondašnje vladare. Stari kralj, inače polaznik francuske vojne akademije, ratovao je u Francusko pruskom ratu 1870/1871. kada je i odlikovan, i u Bosanskohercegovačkom ustanku 1875/1877, pod imenom Petar Mrkonjić.
Imao je troje dece, Jelenu (1884 - 1962) udatu 1911. za ruskog velikog kneza Jovana Konstantinoviča Romanova, Đorđa (1887 - 1972) i Aleksandra (1888 - 1934) potonjeg kralja.
Stariji sin Đorđe bio je prestolonaslednik od 1903. do marta 1909, kada je bio primoran da se povuče. Postojala je na tu temu takoreći opšta saglasnost, zbog njegovog samovoljnog i neobuzdanog ponašanja. Sam kralj Petar marta te 1909. nije više imao dilemu da bi valjalo da se Đorđe, koji je postao predmet opšte podozrivosti ako ne i omraze, povuče.
Prestolonaslednik je potom postao mlađi brat Aleksandar, koji se u to vreme nalazio na školovanju u Sankt Peterburgu, u Paževskom korpusu, pod okriljem Nikolaja II Romanova. Prethodno se školovao u Ženevi. Negovao je, pokazaće se, bitno drugačije manire od starijeg brata, bio je tih, oprezan, promišeljen, odgovoran, poput oca najviše je ličio na vojnika.
Prestolonaslednik Aleksandar vešto je vodio Prvu srpsku armiju u Prvom balkanskom ratu 1912. godine, u veličanstvenim pobedama na Kumanovu i Bitolju, ključnim porazima Turaka u tom ratu. Srbi su potom, napadnuti od Bugara, odneli pobedu na Bregalnici 1913. Pobedama u balkanskim ratovima Kraljevina Srbija odigrala je ključnu ulogu u odstranjivanju Turske iz Evrope, izuzev manjeg dela istorijskeTrakije sa Carigradom.
Plod velikih pobeda Srbije u balkanskim ratovima bilo je oslobođenje Stare i Južne Srbije, odnosno današnjeg Kosova i Metohije i Severne Makedonije. Iako je pobeda bila pomućena pošto Srbiji nije dozvoljen izlaz na Jadran, oštrim nastupom Austrougarske pa i Italije činjenica da je najzad oslobođeno carsko Skoplje ili Prizren silno je podigla nacionalni ponos.
Juna 1914. godine stari kralj Petar prepušta mu upravu zemlje. Prestolonaslednik Aleksandar postaje regent. Tragičan sticaj okolnosti hteo je međutim da se krajem tog meseca dogodi atentat u Sarajevu koji će poslužiti kao izgovor da Srbija bude uvučena u novi rat. Na Vidovdan, nacionalni revolucionar, mladobosanac, Gavrilo Princip, usmrtio je nadvojvodu Franca Ferdinanda naslednika prestola Austrougarske. Ova tragedija biće iskorišćena kao opravdanje za napad na Srbiju, čime je izazvan Prvi svetski rat.
Regent Aleksandar predvodio je srpsku vojsku tokom Prvog svetskog rata. Uspesi Srbije iznenadili su tada svet, posle velikih pobeda na Ceru i Kolubari 1914. Beč je tadašnje uspehe Srbije doživeo kao strahovito poniženje. Oskar Poćorek koji je zapovedao ofanzivom na Srbiju, sklonjen je. U jesen 1915. Austrougarskoj se na frontu protiv Srbije priključuju Nemci, a zatim i Bugari, sa istoka.
Napadanuta sa severa, zapada i istoka, neuporedivo nadmoćnijim neprijateljem, srpska vojska primorana je na povlačenje. Posle tragične epopeje odstupanja preko planinskih vrleti od Kosova, odnosno Metohije, put obala Jadrana, u zimskim danima 1915/1916, srpska vojska je, nakon oporavka na Krfu, prebačena aprila/maja 1916. u zaleđe Soluna. Britanci i Francuzi su na tom potezu posle poraza na Galipolju postupno stvarali Solunski, ili po drugima, Makedonski front.
Prve ozbiljne pobede, uz teške žrtve, Srbi će postići na Kajmakčalanu, tada granici Kraljevine Srbije, septembra 1916. kada je oslobađan i Bitolj. Pobedama na Kajmakčalanu Srbi su oslobodili deo okupirane otadžbine, što je tada imalo ogroman psihološki efekat.
Foto: Wikipedia.org
Prelom je usledio sredinom septembra 1918. probojem Solunskog fronta. Srpska vojska iznela je težišni deo napora koji je doveo da raspada fronta i odmah potom daljeg proboja na sever. Ubrzo zatim Bugarska je istupila iz rata, potpisala je kapitulaciju. Slediće raspad Austrougarske, pa kapitulacija Nemačke 11. novembra, čime je Prvi svetski rat okončan.
Razume se da su tadašnje pobede srpske vojske bile rezultat ne samo rukovođenja u čemu je poslednju reč imao regent, odnosno od 1921. kralj Aleksandar, nego i kvaliteta oficirskog kadra onovremene Srbije. Tako je Radomir Putnik za pobedu u Kumanovskoj bici dobio čin vojvode. Stepa Stepanović nagrađen je na istovetan način za pobedu na Ceru, Živojin Mišić po pobedi na Kolubari. Petar Bojović je čin vojvode dobio nakon proboja Solunskog fronta.
Beograd je oslobođen 1. novembra 1918. Potom je napredovanje nastavljeno oslobađanjem zemalja nastanjenih Srbima i uopšte Južnim Slovenima dotadašnje Austrougarske. Srpska vojska je tada dospela do Temišvara, Pečuja, alpskih masiva, Rijeke. Već Niškom deklaracijom, vladinom izjavom, koju je zatim potvrdila i Skupština, decembra 1914, državni vrh Srbije proklamao je da je ratni cilj Srbije oslobođenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ujedinjenje je regent Aleksandar proglasio 1. decembra 1918. u Beogradu, čime su, verovalo se, konačno ostvareni nacionalni ciljevi.
Osnovno načelo novog državnog koncepta bilo je stanovište da postoji, ili da ga valja graditi, jugoslovensko zajedništvo, jedinstven troimeni narod, što je još doslednije sprovođeno po uvođenju lične vlade kralja Aleksandra 1929, posle tragičnih događaja u Skupštini kada je neuračunjljivi Puniša Račić, uvređen, pucao na poslanike H S S-a. Uz promenu imena države, tada je izvedena i teritorijalna reorganizacija, s namerom prevazilaženja nasleđenih podvojenosti. Uvedena je upravna podela na devet banovina i područje Uprave grada Beograda.
Dosledno je sprovođen građanski model društva, što se ogledalo u agrarnoj reformi, odnosno oduzimanju zemlje od veleposednika stranog porekla. Ogroman deo seljaka u Sloveniji, Dalmaciji, Slavoniji, Hrvatskoj, Bosni tada je prvi put dobio zemlju. Prethodno, procenat bezemljaša u tim pokrajinama bio je ogroman. Bivši vlasnici su obeštećeni. Lična vlada kralja okončana je donošenjem novog Ustava septembra 1931.
Kralj Aleksandar Karađorđević, bez dileme jedan od najvećih vladara u istoriji Srba, ubijen je 9. oktobra 1934. u Marselju, prilikom zvaniče posete Francuskoj. Ubijen je tvorac zemlje, nosilac i državne i nacionalne ideje Jugoslavije.
Pozadina atentata nije jasna. Neposredni izvršilac bio je Bugarin. Organizator je bio ustaški zlikovac Eugen Dido Kvaternik. Na kralja je je prethodno bar u dva navrata pokušan atentat, kao 1921. u Beogradu, kada je počnilac bio Spasoje Stejić, komunista. Ustaše su pokušale da ga ubiju i prilikom posete Zagrebu decembra 1933, atentatori su međutim bili pritisnuti masom koja je pozdravljala kralja. Nema dileme da su ustaše uživale podršku Musolinijeve Italije, kao i Mađarske. Sovjetska istoriografija potencirala je da iza ubistva stoji Berlin, odnosno nacistička Nemačka, sa druge strane, pojedini autori iz okvira ruske bele emigracije tvrdili su da se u dalekoj pozadini ubistva kralja Aleksandra nalaze sovjetske tajne službe.
U skladu s testamentarnom željom počivšeg kralja zemljom je nadalje upravljalo Namesništvo čija je prva ličnost bio knez Pavle Karađorđević, do punoletstva kralja Petra II.
Autor: Marija Radić
