VELIKI DAN ZA SRBIJU I REPUBLIKU SRPSKU! Obeležavamo Dan srpskog jedinstva i nacionalne zastave

Zaključkom Vlade Srbije od 11. septembra 2020. dan proboja Solunskog fronta, 15. septembar, obeležava se kao - Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, a istovetnu odluku dan ranije donela je Vlada Republike Srpske.

Probojem Solunskog fronta koji su izveli Srbi ostvarena je ključna promena u ratnim prilikama Prvog svetskog rata.

Time je započeo slom Centralnih sila, odnosno snaga Nemačke, Austrougarske, i drugih kao Bugarske i Turske, što će dovesti do okončanja Prvog svetskog rata, najvećeg i najrazornijeg koji je svet do tada video.

Brzo napredovanje Srba pošto je front probijen, prinudilo je na kapitulaciju prvo Bugarsku, potom i Austrougarsku, da bi kapitulacijom Nemačke Svetski rat bio okončan.

Srpska vojska je tada po oslobođenju prostora Kraljevine Srbije, oslobodila i prostore nastanjene Srbima dotadašnje Austrougarske, kao i druge južnoslovenske narode, što je rezultiralo stvaranjem zajedničke države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je 1929. preimenovana u Kraljevina Jugoslavija.

Ne samo da su Srbi iznenađujućim probojem fronta i neočekivanim prodorom na sever zapravo odlučili Svetski rat, nego su ostvarili i konačno ujedinjenje, čemu su vekovima težile generacije predaka. Bio je to jedan najvećih uspeha u istoriji Srba.

Front je probijen razbijanjem bugarsko nemačkih snaga koje su držale taj deo borbene linije. Potom, pošto je prodor Srba nastavljen velikom brzinom, na iznenađenje saveznika, usledila je prvo kapitulacija Bugarske, zatim Austrougarske, da bi potpisivanje primirja sa Nemačkom 11. novembra, označilo konačni poraz Centralnih sila u Prvom svetskom ratu.

Nemački car Vilhelm II obraćajući se tada bugarskom vladaru Ferdinandu, naglasio je da je sramno što je, po njegovim rečima, 60.000 Srba, odlučilo ishod rata.

Sa savezničke strane, na Solunskom frontu nalazile su se srpske, francuske, britanske, italijanske trupe, uz nešto Grka. Prethodno, do poslednjih meseci 1917. godine, odnosno revolucija u Rusiji, prvo februara/marta potom i oktobra/novembra, na frontu su se nalazile i ruske formacije. Po revoluciji, bunt se osećao i medu njima, pa je ta formacija rasformirana. Najviše je bilo Francuza, što je podrazumevalo i njihove kolonijalne trupe.

Na suprotnoj strani nalazile su se nemačke, bugarske i austrougarske trupe, pri čemu su Bugari bili najbrojniji.

Stvaranje Solunskog fronta usledilo je posle Galipoljske operacije, koja je bila neuspešna. Bio je to pokušaj Britanaca da zaposednu poluostrvo koje kontroliše Dardanele čime bi Carigrad postao gotovo neodbranjiv. Dobro utvrđeni Turci, međutim, uz pomoć Nemaca, porazili su tada Britanske trupe na Galipolju. Većinu su zapravo sačinjavali kontigenti iz kolonija kao Australijanci ili Indusi.

Iskrcavanjem oktobra 1915. u Solunu dve francuske i jedne britanske divizije započelo je obrazovanje fronta u zaleđu tog grada.

Sa Krfa, gde su se do tada oporavljali, od marta do polovine maja 1916. prebačeni su u Solun Srbi. Na Krfu su se srpske trupe našle posle tragičnog povlačenja preko planinskih vrleti od Kosova odnosno Metohije do Jadrana, tokom zime 1915/1916. Prema raspoloživim podacima prebačeno je 6.025 oficira i 124.190 vojnika.

Solunski front, nazivan i Balkanski, Makedonski, pa i Južni, podrazumevao je u punom opsegu potez od Jadransko-jonske obale, nešto severnije od Valone, na istok do Dedeagača, danas Aleksandrupolis, na egejskoj obali, ukupne dužine oko 600 kilometra.

Već septembra 1916. na Solunskom frontu vođene su strahovito teške borbe, kada su Srbi zauzimali Kajmakčalan.

Borbe su okončane srpskom pobedom 30. septembra zauzimanjem vrhova planine, uz stravične žrtve, i oslobađanjem Bitolja novembra 1916. Vrhovi Kajmakčalana bili su granične tačke ondašnje Kraljevine Srbije, pa je uspeh u tim borbama, pošto je deo otadžbine oslobođen, imao ogroman simbolički značaj za Srbe.

Srpska Treća armija, usled velikih gubitaka, rasformirana je 28. marta 1917. godine i njenim preostalim ljudstvom popunjene su Prva i Druga armija.

Franše d`Epere, glavnokomandujući savezničkih snaga na Solunskom frontu, juna 1918. prilikom sastanka sa regentom Aleksandrom Karađorđevićem i srpskim generalima usaglasio je dalje poteze. Tada je dogovoreno da velika ofanziva započne 15. septembra na sektoru Dobro polje - Veternik – Kozjak, gde su se nalazili Srbi, kojima je određen težišni udar prilikom proboja. Prva i druga srpska armija, odnosno šest pešadijskih i jedna konjička divizija, ojačane su sa dve francuske pešadijske divizije, kao udarne formacije tokom proboja.

Srpsku vojsku sačinjavale su dve armije, Prva pod komandom generala Petra Bojovića i Druga armija, kojom je zapovedao vojvoda Stepa Stepanović. Komandant Štaba bio je vojvoda Živojin Mišić.

Srba je tada na Solunskom frontu bilo do 140.000. Približno 25.000 bili su dobrovoljaci, Srbi gotovo isključivo sa prostora Austrougarske, delom iz zarobljeništva iz Rusije, a delom iz Amerike. U toj, završnoj fazi rata, kako se jasno vidi iz savremenih svedocanstava, dobrovoljci su bili najborbeniji element srpske vojske.

Dan uoči proboja, 14. septembra, započela je žestoka artiljerijska priprema za ofanzivu, duž linije fronta predviđene za proboj. Dejstvovalo je približno 2.000 dalekometnih cevi. Vatra strahovite razorne moći trajala je do početka proboja 15. septembra u 5:30 časova.

Potom je usledilo probijanje, žestokim udarima vojnika koji su prethodnu noć proveli priljubljeni uz planinske uspone, dok je preko njih neprijatelje tukla artiljerija pripremajući proboj.

Proboj je ostvaren od 15. do 17. septembra 1918. godine na frontu dveju bugarskih divizija. Prvobitna namera savezničke komande, vojni cilj, bilo je ovladavanje dolinom Vardara.
Žestoko napredovanje Srba sve je međutim promenilo. Tako je namesto prvobitnih ograničenih ciljeva usledio brz prodor daleko na sever.

Razbijena bugarska vojska bežala je u rasulu, pa je vlada u Sofiji naložila kapitulaciju već 30. septembra 1918.

Navodno je francuska komanda apelovala tada na srpsku Vrhovnu komandu da uspori napredovanje, kako bi mogli da ih prate.

Beograd je oslobođen već 1. novembra. Usledilo je dalje napredovanje srpske vojske, na sever s ciljem oslobođenja Vojvodine, kao i na zapad, put Karavanki, Rijeke, Dalmacije, Prekmurja. Austrougarska je kapitulirala 4. novembra.

General Petar Bojović unapređen je u čin vojvode, zbog uspešnog rukovođenja probojem i ofanzivom.

Pobede srpske vojske krunisane su odlukama Srba iz do tada neoslobođenih krajeva da se prisajedine Srbiji, tako se Vojvodina prisajedinila Srbiji 25. novembra 1918. pri čemu je Srem na Skupštini u Rumi odluku o pripajanju Kraljevini Srbiji doneo već prethodnog dana. Crna Gora je istovetnu odluku donela 26. novembra.

Usledilo je proglašenje ujedinjenja 1. decembra 1918. godine kada je regent Aleksandar Karađorđević, u palati Krsmanović na Terazijama u Beogradu, proglasio stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kako je glasio prvobitni naziv.

Četiri velike stare imperije prestale su da postoje kao posledica rezultata Prvog svetskog rata: Austrougarska, Turska, Nemačka, kao i carska Rusija. Više naroda je tada oslobođeno, pa je obrazovno nekoliko novih nacionalnih država, kao Čehoslovačka, Poljska, među njima i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavija.

Koliko se zna, Srbija je u tom ratu ukupno izgubila 1.248.136 stanovnika, odnosno 28 odsto. Taj procenat je zapravo još veći kada se imaju u vidu državni okviri Srbije pre Balkanskih ratova, koji su, i po sastavu stanovništva, izneli čitav taj rat, uz bitnu pomoć desetina hiljada Srba dobrovoljaca sa prostora dotadašnje Austrougarske.

Kako stoji u Memorandumu Delegacije Kraljevine SHS na mirovnoj konferenciji u Parizu, Srbija je od jula 1914. do oktobra 1915. mobilisala više od 707.000 vojnika, odnosno 24 odsto ukupnog stanovništva. Bilo je to 40 odsto ukupnog broja muškog stanovništva.

Zaraćene strane u Prvom svetskom ratu mobilisale su oko 70 miliona vojnika, a poginulo je ili stradalo na drugi način probližno 20 miliona. U tom smislu srpske žrtve za ukupnu pobedu saveznika bile su nemerljive.

Narodna skupština Srbije krajem 2011. godine usvojila je izmene Zakona o državnim i drugim praznicima kojima je predviđeno da se 11. novembar - Dan primirja iz 1918. godine, obeležava kao praznik i neradni dan.

Autor: Aleksandra Aras