Goran Vesić objavio je autorski tekst za Politiku koji prenosimo u celosti:
Pod naslovom „U Košutnjaku je osvećeno američko vojno groblje i održan pomen poginulim američkim avijatičarima“, Politika je u junu 1947. godine objavila jedan omanji članak o nečemu što je danas potpuno nepoznata epizoda iz istorije Beograda u turbulentnom dvadesetom veku. Jer kada bismo danas pitali Beograđanke i Beograđane da li znaju da je u najlepšoj beogradskoj šumi bilo, a zatim nestalo bez traga ogromno groblje sa više stotina stradalih pilota i osoblja savezničkog američkog vazduhoplovstva iz Drugog svetskog rata, uveren sam da bi odgovori bili negativni. Ali, groblje je postojalo i imalo je u jednom trenutku izuzetnu važnost za američko-jugoslovenske odnose i to u vrlo osetljivom i neizvesnom periodu svetske i domaće istorije.
U Politikinom članku pisalo je da je tom prilikom izvršeno „osvećenje grobova 84 avijatičara poginula na teritoriji Jugoslavije u toku ovoga rata“. „Svečanom pomenu i odavanju poslednje počasti prisustvovali su otpravnik poslova američke ambasade g. Šanc sa vazduhoplovnim atašeom pukovnikom g. Klosom i osobljem ambasade, otpravnik poslova britanske ambasade g. Klaton sa vojnim atašeom pukovnikom g. Klarkom i osobljem ambasade, predstavnici Jugoslovenske armije sa pukovnikom Blažom Jankovićem na čelu, članovi američke kolonije u Beogradu i građanstvo. Čin osvećenja propratili su kraćim govorima katolički sveštenik g. Denli, anglikanski vojni sveštenik kapetan g. Danehoj.“, stajalo je u ovoj neobičnoj vesti.
Odakle groblje američkih avijatičara u Košutnjaku? Zašto ga više nema? Kako je moguće da se danas ne zna ništa o tome?
Objašnjenje se nalazi u toku Drugog svetskog rata u jugoistočnoj Evropi i načinu na koji su se Amerikanci tu borili protiv Hitlerovog Trećeg rajha. Zauzimanjem juga Italije u jesen 1943. u okolini grada Fođe na jadranskoj obali grade čitavu mrežu velikih poljskih baza i aerodroma i formiraju 15. vazduhoplovnu armiju čiji će teški bombarderi, poznati kao „leteće tvrđave“, neprestanim napadima sistematično razarati svaki vojni, ekonomski, proizvodni i saobraćajni kapacitet u službi nacista, dokle god su veliki avioni mogli da dolete. Dve glavne mete su bile naftna polja u mestu Ploešti u Rumuniji i fabrike oružja u Viner Nojštatu, nedaleko od Beča. Ali, gađani su i drugi gradovi, pruge, fabrike, luke, mostovi… Bombe su razarale Milano, Torino, Veneciju, Beč, Sofiju, Budimpeštu, Bukurešt, Zadar, Rijeku. Nažalost, u dvanaest napada bombardovani su i ciljevi u Beogradu u kojima je stradalo više hiljada stanovnika srpske prestonice. Nisu bili pošteđeni ni Novi Sad sa svojim mostovima, Kraljevo, Priština, Leskovac, Niš, Užice… Od gradova na teritoriji nekadašnje Jugoslavije, bombe su padale i po Nikšiću, Podgorici, Banja Luci, Kninu, Sarajevu, Bosanskom i Slavonskom Brodu, Bihaću, Osijeku, Splitu, Dubrovniku, Mariboru, Ljubljani, pa čak i glavnom gradu ustaške NDH Zagrebu čiji je aerodrom više puta bio uništavan američkim bombama.
Američka vazduhoplovna komanda nije mnogo razmišljala o stradanju civila na zemlji jer je njen cilj bio razoriti svaki objekat u službi nacističke borbene mašinerije kako bi što pre došlo do sloma Trećeg rajha. Debate oko takvog pristupa traju i danas, posebno u zemljama koje su bile saveznice SAD u Drugom svetskom ratu, poput Francuske u kojoj se žrtve američkih operacija broje desetinama hiljada. U Srbiji je tema pogibije nedužnih civila u tim bombardovanjima, posebno na Uskrs 1944. godine, izuzetno prisutna i izaziva jake emocije.
GROBLJE AMERIČKIH AVIJATIČARA pic.twitter.com/u2RRELymxY
— Silvana (@Silvana71376830) 16. август 2024.
Nacisti su se snažno branili. Njihova protivavionska odbrana obarala je desetine aviona po svakom napadu, a pogađala je više od polovine broja letelica iz formacije koje bi tako oštećene letele natrag ka Italiji u nadi da će uspeti da prelete Jadransko more. Svaki američki bombarder imao je posadu od dvanaest članova. Konstrukcija od lakog metala nije posadi pružala nikakvu zaštitu od zrna i šrapnela, pa su gubici bili ogromni. Nepovređeni avijatičari bi uglavnom uspeli da iskoče iz pogođene letelice ali oni ranjeni nisu imali nikakvu šansu u zapaljenoj buktinji koja je padala ka zemlji. Ali Saveznici su se trudili da što pre završe rat pa kako nisu brinuli za civilne žrtve, nisu mnogo razmišljali ni o tome koliko će vazduhoplovaca da izgube u ovoj vazdušnoj operaciji.
Posle rata, 1946. godine, u Jugoslaviju došla je posebna američka vojna misija sa zadatkom da otkrije sva grobna mesta, čak i u najzabačenijim područjima, poput planina Dinara i Velebit gde se znalo da su padali avioni, evidentira ih i ekshumira do poslednjeg. Vojnička groblja i „vraćanje kući“ jak su deo američke vojničke tradicije, ali su prema kasnije otkrivenim depešama, bili neprijatno iznenađeni krutim stavom Jugoslovena koji nisu bili od pomoći. Negativan stav posebno je imala tek osnovana Jugoslovenska armija. Nakon intervencije iz Vašingtona kod samog Tita, situacija se naglo promenila već početkom 1947. godine. Amerikanci su na terenu dobili svu moguću pomoć i rezultati su ubrzo bili vidljivi: u prvoj fazi otkriveno je preko 300 tela u improvizovanim grobnicama pored mesta pada ili čak i u samim olupinama.
Za mesto velikog američkog vojnog groblja izabrana je padina Košutnjaka. Tokom čitave 1947. godine iz svih delova Jugoslavije vojni kamioni dopremali su ostatke američkih avijatičara. Tu je posebna komisija armije SAD vršila evidenciju ostataka i pokušavala da izvrši tačnu identifikaciju. Konačan broj sahranjenih bio je 683 letača, do decembra 1947. Neposredno pred Novu godinu misiji iz Vašingtona stiže odluka da svi avijatičari sa Košutnjaka moraju da se prebace u novouređeni kompleks u Italiji, odnosno, da se oni čije ostatke potražuju porodice prenesu natrag u SAD. To je izvršeno već u januaru 1948. godine i do kraja tog meseca više nijedan Amerikanac nije ostao da počiva u beogradskoj zemlji. Iza samog groblja više nije ostao nikakav trag i tu je ubrzo nikla gusta šuma.
Beograd je jedan od retkih gradova u svetu koji na svojoj teritoriji ima pored savezničkih i vojnička groblja svojih ratnih neprijatelja. Tu su austrougarsko i bugarsko vojničko groblje, kao i ostatak nemačkog vojnog groblja iz oba svetska rata formiranog takođe na Košutnjaku još od 1916. i potpuno devastiranog u gnevu zbog nacističkih zločina nad našim narodom, krajem 1944. godine.
Sjedinjene Američke Države su bile snažan i pouzdan saveznik, kako Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, tako i jugoslovenskog antifašističkog pokreta u Drugom svetskom ratu. Pali američki avijatičari sahranjeni u Košutnjaku dali su svoje živote da bi se avet nacizma zauvek izbrisala sa lica zemlje. Žrtve poštujemo ako znamo za njihovo stradanje kao i ako ne zaboravljamo. Zato je vreme da lokaciju nekadašnjeg američkog vojnog groblja u Košutnjaku dostojno obeležimo kao podsetnik na Drugi svetski rat u kome je Beograd stradao kao i naše ratno savezništvo.
Autor: P. J.
