Goran Vesić objavio je novi autorski tekst koji prenosimo u celosti.
Vračar je danas mala, centralna beogradska opština ali nije uvek bilo tako. Na popisu stanovništva Beograda 1921. godine ,,vračarski srez” bio najmnogoljudniji deo grada. Beograd je imao 111.739 stanovnika od čega je na vračarskom srezu živelo čak 37.560 duša. Na Paliluli je živelo 26.235 stanovnika, na Dorćolu 13.911 ljudi, gradska varoš imala 6.595 a Terazije 7.038 duša. Na Savamali popisano je 11.924 osoba a na Topčideru i Senjaku 8.476 stanovnika. Vračarski srez je imao najviše ljudi jer je obuhvatao osim gradskog dela i dvadeset sela koja nisu bila deo gradskog naselja: Beli Potok, Veliki Mokri Lug, Veliko Selo, Vinča, Višnjica, Žarkovo, Železnik, Zuce, Jajinci, Kaluđerica, Kneževac, Kumodraž, Leštane, Mali Mokri Lug, Mirijevo, Pinosava, Resnik, Slance i Čukaricu. Osim vračarskog postojao je srez Grocka sa 22.433 stanovnika, srez Kolubara (danas Lazarevac) sa 24.874, srez Kosmaj (danas Sopot i Mladenovac) sa 33.518 ljudi i srez Posavina (danas Obrenovac i Barajevo) sa 27.533 stanovnika.
Tako je Vračar za samo tri decenije od predgrađa beogradske varoši koje se sastojalo od livada i bara postao najnaseljeniji beogradski srez. Ovo autentično beogradsko naselje nastalo je kao jedno spontano, veliko predgrađe ili bolje rečeno rubni deo grada. Jer na mapi Beograda iz 1893. godine veliki deo današnjeg Vračara označen je velikom belinom na kojoj nema ulica niti kuća već samo natpis ,,dolina Čubure”. Sve više novih stanovnika Beograda kupovalo jeftine placeve van tadašnjeg grada, na Vračaru, kako bi gradilo kuće u miru periferije koje su sebi mogli da priušte sa malim platama. ,,Nije dugo potrajalo, posle Prvog svetskog rata, da se vitalni srpski narod povrati od patnji, nemaštine, pa i boleština kao što su bile španska groznica i tifus koji je po Srbiji harao u ratu. Vratili su se polako i vojnici s fronta, i oni iz zarobljeništva, i oni iz stranog izgnanstva u Francuskoj i drugim zemljama. Vraćali su se i odrasli i nedorasla deca, koje su francuski saveznici velikodušno bili prihvatili. Ponovo su se preživele porodice našle na okupu. Zavladao je neki silni polet da se kuća i domaće ognjište obnove, pa ako treba i ponovo sagrade. Tu u našoj prestonici, na proplancima Neimara i Čubure, na padinama Pašinog brda i udoljicama Dušanovca, gde je bilo vazdan praznih placeva, započela je izgradnja manjih porodičnih kuća, već prema imovnom stanju; delom lepih vila, a delom skromnijih kuća sa sobom, kujnom, šupom, podrumčetom ili i bez njega. Nije svuda ni bilo kanalizacije, pa su tu i tamo sagrađeni i poljski klozeti u dvorištu domaćinovom, ” pisao je o Čuburi Dimitrije Knežev, predratni student prava, koji je objavio knjigu ,,Beograd naše mladosti“. Danas malo Beograđanki i Beograđana zna da je pre samo jednog veka kroz Čuburu tekla omanja reka i to koritom na mestu gde je sada Južni bulevar. Zlo je bilo kada bi se reka u proleće izlila a nabujala voda plavila okolne kućerke i udžerice sa podovima od zemlje. ,,Vonj blata bi davio mesecima nakon toga”, pisao je Knežev. Tadašnje novine su pisale da su ovaj deo grada često varošani koristili za nedeljne izlete. ,,Bilo je i trave, mesta gde su mogli da se vide ljudi koji sede na ćebadima, sviraju i pevaju”, pisali su. Među udžericama nicale su i neke kuće dobrostojećih domaćina, a i danas se može videti poneka usamljena vila iz tog ranog čuburskog perioda. Već u drugoj polovini tridesetih godina prošlog veka Čubura i drugi delovi Vračara su mesto novog naseljavanja jer tada tu počinju da se grade vile kao i višespratnice za višu srednju klasu. Tada Vračar, pre svega Čubura, postaje poprište jakih socijalnih razlika zbog ,,staleških” razlika novih stanovnika i onih koji su naseljavali ovaj kraj Beograda nekoliko decenija ranije.
Vračarska sela pic.twitter.com/1wBiX7LPAm
— Silvana (@Silvana71376830) 05. јануар 2024.
Proširenje Beograda posle pobede u Velikom ratu i ujedinjenja bitno je uticalo na razvoj prigradskih naselja našeg grada koji je postao velegrad tek u drugoj polovini tridesetih godina prošlog veka. Zemun, čije staro jezgro i Gornji grad su bili gusto naseljeni, postao je deo Beograda ali na periferiji zemunske varoši nalazila su se dva prigradska naselja: Jozefštat i Francenstal. To su bila nemačka predgrađa koja su danas zbrisana sa mape grada, tačnije transformisala su se u Novi grad. To su bila prava seoska naselja u kojima su ljudi imali imanja, bašte, gajili su stoku, a kuće starih Švaba još se mogu videti u Prvomajskoj ulici. Najveću transformaciju doživela je Bežanija. To je bilo autentično selo, sa prizemnim kućama ,,vojvođanskog” tipa i starom crkvom, sa kotobanjama, čardacima, verandama, dugim dvorištima, nekadašnjim svinjcima i kokošinjcima. Odjednom, zbog širenja Beograda na levu obalu Save i izgradnje modernog aerodroma placevi su dobili astronomsku vrednost, pa su njihovi vlasnici prodajući ih mogli sebi da obezbede pristojan život. Slično je bilo sa današnjim gradskim delom Zvezdare. Kada je rađena već pomenuta mapa iz 1893. godine, Novo groblje je već postojalo ili bolje rečeno formiralo se. Iza nije bilo ničega i ovaj kraj će još dugo čekati na prve kuće i zgrade. Tu je bio kraj grada sa potokom Bulbulder. Trebalo je mnogo avanture da bi se dopešačilo ili kakvom zapregom stiglo čak do Mirijeva, zbijenog seoca iza brda Veliki Vračar. Još dalje bila je Višnjica. To nije bilo predrgađe, već udaljeno mesto koje nije moglo ni da sanja da će postati velegrad, a tek da će ,,Lešće” postati veliko gradsko groblje u vreme kada ,,novo groblje” postane i te kako ,,staro”.
— Silvana (@Silvana71376830) 05. јануар 2024.
Žarkovo je bilo veće selo za razliku od susedne Banjice gde danas živi desetine hiljada ljudi. Zapravo, od Banjice su bili mnogo veći Kumodraž i Jajinci, a već poprilično daleko od grada nalazila se Rakovica. Danas je Rakovica selo sam rub urbane zone Beograda i postojalo je mnogo pre današnjeg naselja Rakovica, koje je sa svojim soliterima izniklo mnogo kasnije i priljubilo se uz već postojeća stara beogradska sela Kneževac i Resnik. Železnik je bio ,,daleko” ali naselje Novi Železnik izgrađeno je tek kasnije. U svakom slučaju selo Železnik kao i Žarkovo bili su veći od Čukarice. Današnja Čukarica koja je 1921. godine bila tek udaljena železnička stanica bila je deo opštine Žarkovo.
Danas kada govorimo o tome šta su centralni delovi grada a šta predgrađa kao i šta čini Beograd treba da znamo da živimo u gradu koji se u svojoj sedam hiljada godina dugoj istoriji menjao. Da su nekada sela sa periferije danas centar grada kao što će u u drugoj polovini ovog veka Surčin postati najrazvijeniji deo grada a Dobanovci novo Dedinje. Beograd se samo tako može razumeti.
